| زندگینامه واسیلی بارتولد، خاورشناس آلمانی تبار روسی است در ۱۵ نوامبر ۱۸۶۹ در سن پتربورگ متولد شد. خانواده او جزو آلمانی‌های روس شده بودند و نامی که در غسل تعمید بر او نهاده شد، ویلهلم بود. بارتولد از ۱۸۸۷ تا ۱۸۹۱ میلادی در دانشکده زبان‌های شرقی دانشگاه پتربورگ درس خواند. در این دوره تحت تعلیم ویکتور روزن، عرب‌پژوه روس قرار داشت که رشته اصلی‌اش تاریخ خاورمیانه بود. پس از آن بارتولد برای ادامه تحصیل به اروپای غربی سفر کرد. در این مدت به مطالعه نسخ خطی و حضور در سخنرانی‌های آگوست مولر و ادوارد مه‌یر در هاله و تئودور نولدکه در استراسبورگ پرداخت. پس از بازگشت به روسیه در سال ۱۸۹۲ به مدت چهار سال در دانشگاه پتربورگ به تدریس پرداخت. بارتولد تا سال ۱۹۰۰ دانشنامه دکتری در تاریخ شرق دریافت کرد و در ۱۹۰۶ به پروفسوری کامل نایل شد که تا پایان عمر در همین مقام باقی ماند. تمامی عمر بارتولد در سن پتربورگ و لنینگراد سپری شد؛ اما بارها به آسیای میانه، قفقاز، اروپای غربی و خاورمیانه(عثمانی و مصر) سفر کرد. او پس از ۶۱ سال زندگی و با برجای نهادن کارنامه‌ای پربار در امر تحقیق و پژوهش، در ۱۹ اوت ۱۹۳۰ بر اثر بیماری کلیوی در لنینگراد درگذشت. فعالیت‌های علمی و فرهنگی بارتولد در کنار پژوهش و تدریس به فعالیت‌های علمی دیگری نیز پرداخت. او در سال ۱۹۱۰ به عضویت وابسته و در ۱۹۱۳ به عنوان آکادمیسین آکادمی همایونی علوم در سن پتربورگ انتخاب شد. بارتولد طی سفرهای متعددش سخنرانی‌هایی در دانشگاه های مسکو، تاشکند، باکو، استانبول و لندن ایراد کرد. علاوه بر این در پاره‌ای نهادها و انجمن‌های علمی موقعیت‌های مختلفی داشت؛ معاونت و ریاست بخش شرقی انجمن باستانشناسی روسیه، معاونت کمیته روسی بررسی آسیای میانه و شرق، و ریاست هیئت مدیره شرق شناسان وابسته به موزه آسیایی. همچنین سردبیری نشریاتی چون صورت جلسات شعبه شرقی انجمن باستانشناسی روسیه، صورت جلسات هیئت مدیره شرق شناسان، و نشریات جهان اسلام، جهان مسلمان و ایران را برعهده داشت. حوزه‌های تحقیقاتی بارتولد اگرچه در حوزه‌ها و رشته‌های متنوعی چون تاریخ، باستانشناسی، سکه شناسی، جغرافیای تاریخی، زبان و ادبیات و ادیان به پژوهش پرداخت، اما رشته اصلی و علاقه‌اش تاریخ، به ویژه تاریخ و جغرافیای آسیای میانه بود. او با زبان‌های شرقی آشنایی داشت و در زمینه نسخه‌شناسی هم آموزشی اساسی دیده بود. به نوشته مینورسکی «ویژگی اصلی بارتولد آن بود که یک نسخه‌شناس شرقی نبود که دستی در تاریخ نیز داشت و مورخی بود مجهز به زبان‌های شرقی»؛ چرا که او زبان‌های فارسی عربی و ترکی را به خوبی می‌دانست. بارتولد در زندگی نامه خود نوشته:«برای من کاملاً طبیعی م نمود که یک شرق شناس-مورخ روسی به منطقه‌ای جلب شود که از لحاظ جغرافیایی و تاریخی بیشتر از دیگر ممالک شرقی به روسیه نزدیک باشد، منطقه‌ای که در آن یک پژوهشگر روس به موادی دسترسی داشته باشد که کمتر در دسترس یک پژوهشگر اروپای غربی است.» منطقه مورد اشاره بارتولد، آسیای میانه بود. او نخستین کسی بود که بررسی تاریخ آسیای میانه را بر یک بنیان محکم پژوهشی استوار کرد و در واقع بنیانگذار این شعبه از مطالعات شرقی شد. البته بارتولد هیچگاه آسیای میانه را به نحوی منفک مورد مطالعه قرار نداد. او فرایند تاریخ جهانی را حاصل تلاقی مجموعه ای از جوامع یگانه از طریق توسعه فرهنگ یک یا چند قوم پیشرفته در یک حوزه گسترده تر جغرافیایی می‌دانست. بارتولد هیچگاه به تعامل عناصر گوناگون فرهنگی که از نظر وی تاریخ آسیای میانه، به ویژه تمدن‌های ایران باستان، کوچ نشینان ترک و مغول و اسلامی را شکل داده بود، توجه خاصی داشت. سهم اصلی بارتولد در مطالعات ایران و آسیای میانه به تحقیقات او پیرامون تاریخ قرون میانه بر می‌گردد. از مراحل اولیه دوران اسلامی تا دوره تیموری. البته او بر اهمیت مطالعه ادوار بعدی تاریخ آسیای میانه یعنی خانات ازبک در قرن‌های ۱۶ تا ۱۹ میلادی نیز واقف شد. این دوره را در زمره کارنشده‌ترین حوزه‌های تاریخ شرق به علت بی‌تفاوتی پژوهشگران می‌دانست. او خود تعدادی از مآخذ دستنویس مربط به این دوره را شناسایی و معرفی کرد و همچنین تحقیقاتی به تاریخ خانات آسیای میانه تا اندک زمانی پیش از دستیابی روس‌ها بر آن حدود اختصاص داد. بارتولد بررسی‌هایی کلی در مورد تاریخ تاجیک‌ها، قرقیزها و ترکمن‌ها نیز انجام داد و دوازده سخنرانی در مورد تاریخ ترکان آسیای میانه داشت که منتشر شد. بارتولد در بررسی تاریخ و فرهنگ ایران و همچنین نسخه شناسی فارسی نیز سهم بسزایی دارد. او در بررسی تاریخی جغرافیایی ایران، داده‌های باستانشناختی و مکتوب مربوط به هر یک از ولایات تاریخی ایران از دوره باستان تا دوره جدید را به نحوی روشمند موضوع بررسی قرار داده است. او در تحقیقاتش علاوه بر منابع مکتوب از داده‌های باستانشناسی نیز استفاده می‌کرد. بارتولد دو بار در سال های ۱۸۹۳-۹۴ و ۱۹۰۴ در اکتشافات باستانشناسی در آسیای میانه حاضر شد و در هدایت کارهای باستانشناسی در آسیای میانه نقش مهمی ایفا کرد. البته پربارترین کارهای او بر اساس بهره برداری از منابع مکتوب عربی، فارسی و ترکی صورت گرفت. بارتولد در بررسی نسخ خطی فارسی، عربی و ترکی نقشی پیشاهنگ داشت و بسیاری از این متون را خود برای نخستین بار شناسایی کرد. و چنانکه خود در زندگینامه‌اش متذکر شده:«در عرصه تاریخ شرق به دلیل فراوانی منابعی که مورد استفاده قرار نگرفته اند مطالعه متون دست نوشت معمولا همان لذتی را دارد که گام های نخست در کشف یک شهر باستانی». آثار پژوهشی شمار آثار پژوهشی بارتولد در قالب کتاب، مقاله، سخنرانی و ... در رده بسیار بالایی قرار دارد.او از انتشار نخستین مقاله در ۱۸۹۲ تا سالی که درگذشت ۶۷۰ اثر منتشر کرد؛ علاوه بر کتاب‌هایش ۲۴۷ مقاله در دائره‌المعارف اسلامی به چاپ رساند؛ ۱۴ نمونه از آثارش پس از مرگش به چاپ رسیدند و آثار دیگری را آماده چاپ کرده بود که به صورت دستنویس در آرشیوش محفوظ است. آثار بارتولد به طور فهرست وار عبارتند از: ترکستان در دوره حمله مغول که با عنوان ترکستان نامه به زبان فارسی ترجمه شده است؛ حافظ ابرو و آثارش؛ اندیشه‌های مذهبی و حکومت اشرافی در کشورهای اسلامی؛ خلیفه و سلطان؛ پژوهش‌های جغرافیای تاریخی درباره ایران که با عنوان جغرافیای تاریخی ایران به فارسی ترجمه و چاپ شده است؛ الغ‌بیگ و زمان او؛ تاریخ پژوهش شرق در اروپا و روسیه که با عنوان خاورشناسی در روسیه و اروپا به فارسی ترجمه شده است؛ ایران، شرح مختصر تاریخی؛ تاریخ اقوام مغول ترکستان؛ زندگی سیاسی میرعلی‌شیر نوایی؛ آبیاری در ترکستان که به فارسی ترجمه شده است. علاوه بر اینها، بارتولد به شناساندن نسخ خطی فارسی بسیاری همت گمارد: تاریخ جعفری به قلم جعفری، بحرالاسرار محمود بن ولی، فتح نامه شادی، عالم آرای نادری از محمدکاظم مروزی، تحفه‌التواریخ خانی اثر عیوض محمد، سبحانقلی‌نامه نوشته محمد صالح بلخی، تاریخ ابوالفیض‌خان اثر عبدالرحمن طالع، مخازن التقوی فی تاریخ بخارا اثر حسین میری، ظفرنامه خدایارخانی به قلم عبدالغفور. با مروری گذرا بر کارنامه علمی بارتولد، می توان او را یک پیش درآمد فوق العاده بر مطالعات ایرانی تلقی کرد که در آن جایگاه ایران و فرهنگ ایرانی، در تاریخ جهان، جغرافیا و مردم‌شناسی آن؛ و ادبیات تاریخی به زبان فارسی و تحقیقات اروپایی و روسی در مورد ایران و ایرانیان، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. منابع: دانشنامه دانش گستر، ج سوم، تهران، موسسه علمی فرهنگی دانش گستر، چ اول، ۱۳۸۹، ذیل مدخل بارتولد، واسیلی. واسیلی ولادیمیرویچ بارتولد، یوری برگل، نشریه جهان کتاب، دی - اسفند ۱۳۸۹، شماره ۲۶۰ - ۲۶۲، صص۱۳ تا ۱۶. نويسنده: افسانه روشن، عضو شوراي فرهنگي ايران |  |
↧
واسیلی بارتولد، شرق‌شناس روس
↧