| ایراس؛ مهم‌ترین ویژگی سیاست خارجی کشورهای خاورمیانه طی سالیان طولانی اتکا به کمک‌ها و حمایت‌های امریکا بوده است. اما چندی است که برخی از کشورهای منطقه از ادامه سیاست خارجی فعلی انتقاد می‌کنند. به گفته برخی از این کشورها روسیه می‌تواند جایگزین مناسبی برای امریکا باشد. مصر مهم‌ترین کشور منطقه است که به افزایش نقش روسیه در تحولات خاورمیانه علاقه نشان داد. علت اصلی توجه مصر به روسیه را باید در رفتار امریکا نسبت به تحولات این کشور از زمان آغاز انقلاب مصر دانست. قطع حمایت امریکا از دولت "حسنی مبارک" علی‌رغم سه دهه اتحاد استراتژیک موضوعی نیست که به راحتی از ذهن سیاستمداران فعلی مصر پاک شود. به گفته "نبیل فهمی" وزیر امور خارجه مصر، این کشور قصد دارد در کنار روابط نظامی با امریکا، با تعدادی از کشورهای اروپایی و روسیه نیز روابط نظامی داشته باشد. به جز کشورهای عربی، اسراییل نیز متوجه اهمیت گسترش روابط با روسیه شده است. یکی از مهم‌ترین علل تمایل اسرائیل به گسترش همکاری با روسیه را می‌توان علت اقتصادی دانست. از این منظر روسیه یکی از شرکای تجاری مهم اسرائیل در آینده خواهد بود. محدودیت‌های وضع‌شده بر کالاهای تولیدی شهرک‌های مناطق اشغالی از سوی اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۲ و همچنین توقف اعطای وام، جایزه یا هرگونه سرمایه گذاری به مؤسسات ساخت و ساز یا افراد در مناطق اشغالی - هرچند اقدامی کوچک بود - اما زنگ خطری برای اسراییل بود . در نتیجه "نفتالی بنت" وزیر اقتصاد دولت نتانیاهو که یک راست‌گرای افراطی است و از سال گذشته به دولت پیوست، تنوع بخشیدن به شرکای تجاری اسراییل را در دستور کار خود قرارداد. از سوی دیگر سرد شدن نسبی روابط اسراییل با امریکا پس از کنفرانس ژنو تمایل این کشور به همکاری با روسیه را افزایش داد. درعین‌حال درباره امکان گسترش حضور روسیه در منطقه سؤالات و تردیدهای جدی وجود دارد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.روابط روسیه و کشورهای عربی؛ منافع و موانعبا وجود اشتیاق مصر به روابط گسترده با روسیه، تاکید اصلی این کشور بر روابط نظامی است. مهم‌ترین هدف مصر را در حال حاضر می‌توان تبدیل شدن به قدرت نظامی برتر منطقه دانست. در جریان سفر وزرای دفاع و خارجه روسیه به مصر، دولت نظامی مصر کوشید همکاری‌های نظامی با روسیه را آغاز کند. نقطه مشترک دو کشور در این مسیر، اتفاق نظر درباره لزوم جلوگیری از قدرت گرفتن دوباره اخوان المسلمین و همچنین مسئله سوریه است. مصر از جمله کشورهایی است که با تجزیه سوریه مخالف است و مخالفان مسلح را تروریست های خارجی می‌داند. اگرچه مصر و روسیه درباره جت‌های جنگنده و سیستم دفاع هوایی گفتگو کردند، اما در نهایت توافقی صورت نگرفت. به نظر می‌رسد مهم‌ترین مانع در روابط نظامی دو کشور وضعیت تثبیت نشده مصر است. تاریخ خاورمیانه نشان می‌دهد که تنوع بخشیدن به روابط خصوصاً روابط نظامی از سوی این کشورها بسیار دشوار است. به سختی می‌توان کشوری را در منطقه نام برد که در یک زمان هم با روسیه و هم با امریکا روابط نظامی داشته باشد. در شرایط فعلی مصر این امر دشوارتر نیز به نظر می‌رسد. هیچ یک از دو قدرت امریکا و روسیه مایل نیست که کشورهای منطقه به هزینه آن‌ها مشکلات خود را حل کنند. چشم‌انداز روابط روسیه با سایر کشورهای عربی نیز چندان روشن نیست. مهم‌ترین موارد اختلاف میان این کشورها با روسیه مسئله ایران و سوریه است. عربستان و قطر از حامیان مالی گروه‌های تندروی سوری هستند. به علاوه مشکلات عربستان و بحرین با گروه‌های شیعه در درون کشورهای خود، موجب تشدید خصومت این دو کشور با ایران و سوریه شده است و هر دو کشور ایران را متهم به دخالت در امور داخلی خود می‌کنند. در شرایط فعلی عربستان خواستار سرنگونی رژیم اسد و جانشینی آن با اسلام‌گرایان افراطی است. تنها این امر می‌تواند تا حدودی تأثیر سقوط صدام و تغییر توازن قوا به نفع ایران را خنثی کند. این کشورها نگرانند که برداشتن تحریم‌ها، موجب بازگشت قدرت ایران و تشدید رقابت ایران با کشورهای عربی شود. این در حالی است که توقف فعالیت‌های گروه‌های افراطی مسلح در سوریه برای مسکو حیاتی است. سال‌هاست که روسیه در چچن در حال جنگ با گروه‌های مسلح اسلام‌گراست و قدرت گرفتن گروه‌های اسلام‌گرای سوری می‌تواند نتایج وخیمی در این مناطق روسیه داشته باشد. به این ترتیب روسیه حاضر به هیچ معامله‌ای در این خصوص نیست و حتی در ماه اوت سال جاری خبری منتشر شد مبنی بر اینکه روسیه به پیشنهادات عربستان درباره آینده سوریه، با وجود پیشنهاد‌های مالی جذاب پاسخ منفی داده است. همکاری‌های اسراییل و روسیه؛ منافع و موانعروشن است که همکاری با روسیه تنها به سود اسرائیل نیست، بلکه روسیه نیز به نوبه خود منافعی را از این همکاری‌ها دنبال می‌کند. از نظر سیاسی روسیه بعد از سال‌ها خود را در موقعیتی یافته است که امکان افزایش نفوذش در خاورمیانه فراهم شده است. از نظر اقتصادی نیز این کشور به شدت علاقمند به فناوری اسرائیل و همچنین صنعت نفت و گاز آن است. در این راستا دو کشور با جدیت طرح ایجاد منطقه آزاد تجاری را دنبال می‌کنند. به زودی کارگروه مطالعاتی مشترک برای تهیه پیش‌نویس توافقنامه منطقه آزاد تجاری بین اتحادیه گمرکی – روسیه، قزاقستان و بلاروس– با اسراییل آغاز خواهد شد. دومین حوزه همکاری دو کشور حوزه نفت و گاز است. به گفته شورای جهانی انرژی اسراییل بعد از امریکا و چین سومین ذخایر بزرگ نفت حاصل از سنگ‌های رسی را دارد. روسیه به شدت علاقمند به سرمایه‌گذاری در این حوزه است و یکی از شرکت‌های اقماری گازپروم توافقی درباره میدان گازی «تمار» اسراییل امضا کرده است. به موجب این قرارداد ۲۰ساله میان «گازپروم مارکتینگ» روسیه، «تریدینگ سوییتزرلند» سوییس و «لوانت» اسراییل، حق اختصاصی فروش و صادرات گاز تمار متعلق به گازپروم است و روسیه گام بزرگی در راه تغییر بازار خود از اروپا برداشته است.با وجود این زمینه‌ها، همچنان موانعی بر سر راه همکاری‌های گسترده‌تر وجود دارد. مهم‌ترین این موانع سوریه و ایران هستند. همکاری‌های نظامی مسکو با دمشق و تهران همواره مورد انتقاد اسراییل بوده است. از سال ۲۰۰۵ تا کنون اسراییل بارها خواستار عدم تحویل سامانه اس ۳۰۰ به سوریه و ایران شده است. در همین راستا اسراییل فروش سلاح به گرجستان را بعد از جنگ ۲۰۰۸ متوقف کرد و پهپادهایی را برای مقابله با گرجستان در اختیار مسکو گذاشت تا در مقابل روسیه نیز از تحویل موشک‌های اس ۳۰۰ به ایران خودداری کند. در خردادماه سال جاری نیز با مطرح‌شدن احتمال تحویل این سامانه به سوریه، اسراییل تهدید کرد در صورت خروج سیستم ضد موشکی اس ۳۰۰ از روسیه برای تحویل به سوریه، با تمام قوا مانع این اقدام خواهد شد. اختلاف دیگر دو کشور بر سر مسئله هسته‌ای ایران است. از یک سو اسراییل می‌کوشد مواضع روسیه را در مذاکرات هسته‌ای تغییر دهد و از سوی دیگر ولادیمیر پوتین می‌کوشد اسراییل را متقاعد کند که توافق ژنو را به عنوان بهترین راه حل موجود بپذیرد. این در حالی است که با وجود اختلاف نظر روسیه و اسراییل درباره ماهیت دولت اسد، تل‌آویو راه حل مسکو درباره حل بحران سوریه و نابودی سلاح‌های شیمیایی پذیرفته است و حتی این راه حل موجب خشنودی و آسودگی خیال تل‌آویو شده است. به موازات این اختلافات، اسراییل از اقداماتی مانند دعوت حماس به مسکو، یا فروش موشک‌هایی به سوریه که در نهایت در اختیار حزب‌الله قرار می‌گیرد نیز شاکی است. به عبارت دیگر آنچه که اسراییل بازی دوگانه روسیه می‌داند، بیش از همه مانع گسترش روابط دو کشور است. در انتقاد از این رفتار روسیه، معاون وزیر دفاع اسراییل گفته است: ما از روسیه خواسته‌ایم تا فروش انواع خاصی از سلاح را به منطقه ممنوع کند، اما هیچ‌وقت پاسخی را که می‌خواستیم نگرفتیم. شاید به دلیل همین نگرانی‌ها و البته رقابت شدید در بازار سلاح باشد که اسراییل فناوری‌های جدید نظامی خود را در اختیار روسیه قرار نمی‌دهد. برای مثال پهپادهایی که اسراییل به روسیه تحویل داد هواپیماهایی با فناوری قدیمی بودند. در حوزه اقتصادی نیز مشکلاتی بین دو طرف وجود دارد. روسیه به کالاهای با فناوری پیشرفته اسراییل علاقه دارد درحالی‌که اسراییل نسبت به انتقال فناوری‌های پیشرفته خود محتاط است. این کشور تنها به بازار بزرگ روسیه علاقمند است و خواستار رفع محدودیت بر صادرات محصولات کشاورزی و صنعتی‌اش است. درعین‌حال در حوزه انرژی چشم‌انداز بهتری برای همکاری وجود دارد. همکاری دو کشور بخشی از یک استراتژی آگاهانه به وسیله دولت اسراییل است که از انرژی برای بهبود وضعیت سیاسی و کاهش فشار بر خود استفاده کند. به عقیده مقامات اسراییلی این ذخایر قادرند توانایی نفوذ دولت‌های عربی را کاهش دهند و موجب افزایش دوستان این کشور شود. نتیجه در مجموع می‌توان گفت که افزایش نقش سیاسی روسیه در منطقه به سادگی میسر نخواهد بود. سایه امریکا همچنان بر سر تحولات منطقه احساس می‌شود و حتی روی آوردن کشورهای منطقه نیز بیشتر در چارچوب جلب توجه آمریکا قابل توجیه است. ادامه تحولات تا حدی بستگی به میزان موفقیت اوباما در جلب اعتماد کشورهای عربی دارد. هرچند که اکنون امریکا به اندازه گذشته نگران شوک نفتی از سوی اعراب نیست، اما در صورت تغیر رویه احتمالی امریکا – مثلاً با روی کار آمدن جمهوری خواهان- اعراب بین دو گزینه روسیه و امریکا احتمالاً ایالات متحده را انتخاب می‌کنند. در حقیقت هنوز زمینه‌های همكاري استراتژيك و دائم کشورهای منطقه با روسیه فراهم نشده است. در این مقطع زمانی کشورهای منطقه احساس کردند که قدرت جهانی در حال تغییر است و امریکا با عقب‌نشینی از عراق و افغانستان ضعیف شده است. در چنین شرایطی حمایت قاطع پوتین از سوریه توجه اعراب را جلب کرد. غافل از اینکه ساختارهای گذشته به سادگی قابل‌تغییر نیستند. این تحلیل درباره اسراییل نیز صادق است. روابط اسراییل با امریکا از ساختار پیچیده‌ای برخوردار است که به سادگی قابل جایگزینی نیست. منافع مشترک اسراییل با کنگره امریکا و بخش بزرگی از سیاستمداران امریکایی لااقل در شرایط فعلی در پارلمان روسیه و سایر بخش‌های سیاسی این کشور قابل تکرار نیست. اگرچه روسیه ملاحظات امنیتی طرف اسراییلی را نادیده نمی‌گیرد، اما در برآورده کردن آن‌ها به نوعی بازی سیاسی متوسل می‌شود که در روابط امریکا و اسراییل دیده نمی‌شود. در مجموع می‌توان گفت که حضور سیاسی و اقتصادی روسیه در منطقه نه تنها با چالش‌های بزرگی همراه خواهد بود، بلکه بستگی مستقیم به حل بحران سوریه و مسئله هسته‌ای ایران دارد. نویسنده: زهرا عطری سنگری؛ عضو شورای نویسندگان موسسه ایراس؛انتهای متن/ |  |
↧
افزایش نقش روسیه در خاورمیانه؛ زمینه‌ها و چالش‌ها
↧